Macht in taal en beeld, tentoonstelling en Book Club #17

Uitgelicht beeld: Expositie Who’s in Control? (fotograaf: Lize Kraan)

‘Macht’, zegt de een. ‘Ja het is natuurlijk altijd een kwestie van macht’, concludeert de ander. Ze zitten naast mij in de treincoupé. Een dagje uit of op bezoek bij familie; de twee dames zijn in een gemoedelijke en praatgrage stemming.  Het gesprek begint bij de uitzending van De Wereld Draait Door de avond ervoor, en al snel zijn ze in een gesprek verwikkeld over religie – ‘allemaal even goed of slecht, afhankelijk van hoe je ermee omgaat’-, politiek, economische belangen en oorlogen. Geen lichte kost. Ik luister met een half oor mee. Plotseling valt er een conclusie, en worden de onderwerpen gereduceerd tot één term: ‘macht’. En ik denk dat daar wel wat in zit…

Macht. Een welbekend én aloud begrip, maar tegelijkertijd nog steeds moeilijk te omvatten. Macht lijkt zich te uiten in alle tijden, via allerlei verschillende structuren. We nemen macht de afgelopen periode bij FOTODOK onder de loep en leggen daarbij vooral de nadruk op hedendaagse verborgen machtsstructuren in de samenleving. In een tijd waarin verandering ons regelmatig gebrek aan houvast oplevert, gaven we de titel ‘Who’s in Control?’ aan onze huidige tentoonstelling. Waar ligt de macht vandaag de dag? Welke beelden en termen hebben wij daarbij bewust voor ogen en waarin schuilt nog de onwetendheid?

Taal

Uit nieuwsgierigheid en behoefte aan grip op de complexe term ‘macht’, besluit ik voor deze blog ten eerste het woordenboek in te duiken. Macht roept allemaal beelden op, maar welk algemeen beeld wordt er geschept in ons taalsysteem? Ik zoek de definities van zowel het begrip ‘macht’ als ‘power’ op. Beide definities zijn breed. Macht/power gaat over: een bepaalde capaciteit hebben – in staat zijn tot -, mogelijkheden, invloed uitoefenen. Het wordt ‘kracht’ kom ik ook in beide definities tegen. Tot slot geven beide definities een meer concrete maatschappelijke uitleg door te verwijzen naar wetten, en politieke- en sociale autoriteit. Dit maakt macht volgens onze taal dus zowel een abstract fenomeen en tegelijkertijd sterk ingebed in ons maatschappelijk systeem. Opvallend vind ik het, dat op basis van deze definitie het woord macht of power vooral een positieve lading lijkt te hebben, terwijl macht in mijn hoofd net zo goed een negatieve connotatie – misschien zelfs wel meer – heeft. Ligt dit aan mij? Of is de definitie misschien wel niet meer representatief voor onze tijd?

Beeld

In tweede instantie probeer ik een eenduidige beeldtaal te vinden voor het begrip macht; een bepaalde iconografie of symbolen die dit begrip representeren. Ik start vanuit een kunsthistorische insteek en kom een reeks symbolen tegen, die werden afgebeeld in en op allerlei soorten artefacten. Zo symboliseert de afbeelding van meerdere soorten dieren – een leeuw, hermelijn en arend – vaak het begrip macht. Ook veel voorwerpen staan door de eeuwen heen symbool voor een uiting van macht. Zo bijvoorbeeld het afbeelden van een kroon, zwaard, sleutel, scepter en wereldbol. Tot slot hebben veel kleuren ook een symbolische waarde, en zo wordt de kleur paars regelmatig met macht in verband gebracht. 

Ambrosius Francken (I), De macht van de Koning, ca. 1573-1598

Leonardo da Vinci, De dame met de hermelijn, 1490

Symbool power

Tentoonstelling

Daarmee kom ik in mijn zoektocht ook weer terug bij Who’s in Control?, waarin eveneens het uitgangspunt is om via beeld verborgen hedendaagse machtsstructuren zichtbaar en inzichtelijk – tastbaar –  te maken. En ook hier komen politiek, religie, oorlog en economische belangen terug in de selectie projecten die in de tentoonstelling te zien is. Bijvoorbeeld in Donald Weber’s Geographies of Power dat ingaat op oorlogsvoering via automatisch bestuurbare vliegvoertuigen. In How to Secure a Country van Salvatore Vitale waarin Zwitserlands hele overheidsapparaat dat zich richt op het waarborgen van (een gevoel van) veiligheid, wordt blootgelegd. Of Where the Money is Made, waarin Eline Benjaminsen op zoek gaat naar een manier om het onzichtbare maar invloedrijke fenomeen ‘High Frequency Trading’ – hedendaagse beurshandel via snelle software en hardware – in beeld te brengen. Opvallend in de tentoonstelling, en nog weinig aan bod gekomen in mijn bovenstaande zoektocht, is ook de mate waarin technologie een steeds machtigere rol speelt in onze huidige samenleving. Een deel van onze macht, onze invloed en autoriteit, laten we al enkele decennia over aan steeds geavanceerdere technologische systemen. Ik vraag me af of er over 50, 20 of misschien al wel 10 jaar ook een icoon van een computer, robot of zendmast opduikt wanneer we zoeken naar de symbolen die met macht te maken hebben.

Book Club #17

Niet alleen de tentoonstelling, ook Book Club #17 werd, geheel naar thema, omgedoopt tot ‘The Power Edition’. Jonas Bendiksen start de avond met zijn boek The Last Testament, waarin hij zeven mensen volgt die beweren de nieuwe Messias te zijn. Deze zeven Messias leven en wonen over de hele wereld en hun aanhangers lopen uiteen van honderden tot miljoenen. Alle zeven vormen de Messias een autoriteit, dragen ze macht uit. Maar ze geven mensen ook grip. Bendiksen geeft aan dat het voor veel mensen helpt om niet alleen een geloof te hebben, maar dat daar ook een fysieke Messias aan verbonden is aan wie ze hulp en raad kunnen vragen. Dat er zeven – en los van de mensen die Bendiksen volgde nog talloos meer – Messias zijn, vormt ook een interessante kwestie. ‘Weten ze alle zeven van elkaars bestaan?’ ‘En zo ja; is er dan geen enorme machtsstrijd tussen hen gaande?’, vroeg Book Club host Rob Hornstra deze avond. Bendiksen leek te zeggen dat dat allemaal wel meevalt. Sommigen weten van het bestaan van anderen, maar zien dit niet direct als problematisch. In tegendeel zelfs: veel van hen stellen dat in de voorspelling staat ‘voor u zullen zich vele valse Messias aandienen.’ Vanuit deze interpretatie leidt de aanwezigheid van meerdere Messias niet tot een machtsstrijd, maar juist voor een bevestiging van de machtspositie van iedere individuele Messias.

Rob Hornstra in gesprek met Jonas Bendiksen tijdens Book Club #17 – beeld: Fouad Hallak

Book Club #17 – beeld: Martha Stroo

Als tweede verschijnt Laia Abril op het podium die ingaat op haar boek On Abortion. Abril brengt het onderwerp, abortus, tot in detail onderzocht vanuit zowel historisch als hedendaags perspectief in beeld. Hierbij is het vaak beangstigend om erachter te komen dat op het eerste gezicht historisch lijkende taferelen vandaag de dag nog steeds aanwezig zijn, en veel dichterbij dan we denken. Abril benadrukt hierbij vooral het systeem – politiek, wetten, autoriteiten, religie – veel macht uitoefent op de manier waarop met abortus wordt omgegaan en de mate van rechten en vrijheden die vrouwen in deze situatie hebben.

Deze rol van het politieke systeem komt ook terug in het derde boek van de avond Investigation of Love. Lilia Luganskaia maakte dit boek naar aanleiding van bewijs dat ze bij de overheid moest aanleveren om aan te tonen dat ze een liefdesrelatie met een Nederlandse man heeft en daarmee recht heeft op een verblijfsvergunning. De macht van de overheid en de onzekere lijn tussen publiek en privé komt in dit boek haarfijn tot uitdrukking. Tegelijkertijd wordt in Investigation of Love ook de macht van beeld bevraagd: is fotografie in staat om als bewijs te kunnen dienen in een zo moeilijk te definiëren begrip als liefde? Kunnen beelden een waarheidsgetrouw beeld scheppen van de wereld om ons heen? Of scheppen beelden vooral een heel sterk beïnvloed verhaal, en oefenen ze daarmee dus macht uit op ons idee van welk onderwerp dan ook? Daar gaat Guy Martin deze avond tot slot op in met als vertrekpunt zijn boek The Parallel State, ook onderdeel van de tentoonstelling Who’s in Control? The Parallel State toont ons, via een combinatie van alledaagse straatbeelden en beelden van sets van soapseries, een beeld van het recente Turkije in haar zoektocht naar identiteit. Het is echter niet direct duidelijk welke beelden onder de categorie ‘alledaags straatbeeld’ vallen en welke beelden horen bij de soap sets. Dit zorgt voor twijfel en een kritisch bewustzijn van de machtige rol die beeld kan spelen in een samenleving.

Macht: meegaan of tegenwicht bieden?

Na deze zoektocht naar de betekenis van macht in taal en beeld en de verschillende voorbeelden die ik zowel in de tentoonstelling Who’s in Control? Heb gezien als tijdens Book Club #17, ben ik het eens met de conclusie van mijn mede treinreizigers. Macht is overal, in alle tijden, in de meest kleine onderlinge verhoudingen tot aan grootse systemen. En vervolgens? Naar mijn idee moeten we trachten verborgen machtsuitingen in beeld  – en onder woorden – te brengen. En waar bepaalde machtsstructuren al bekend zijn, is het ook aan ons om telkens opnieuw de afweging te maken in hoeverre we erin mee willen gaan en wanneer het tijd wordt om tegenwicht te bieden.

– Geschreven door Puck Barendrecht