12 november 2019 – Utrecht
Ik vroeg aan mijn vader, geboren in 1936, welke foto voor hem de Tweede Wereldoorlog representeert. Zonder aarzelen noemde hij de beroemde foto van Robert Capa van de vallende soldaat, gemaakt in zijn geboortejaar tijdens de Spaanse Burgeroorlog. “Als je in vrijheid leeft, lijkt oorlog een abstract begrip maar oorlog raakt juist mensen, verwoest levens.”
De vallende soldaat als symbool voor de oorlog waarin mijn vader als jongen van 5 in een Jappenkamp terecht kwam onder de hoede van een vriendin van de familie. Zijn moeder en zusje waren al overleden en zijn vader was als krijgsgevangene te werk gesteld in een mijn in Japan.
De foto van Capa is heel bekend, maar behoort niet tot de 6 beelden die de helft van de wereldbevolking herkent, blijkt uit het promotieonderzoek naar het mondiale visuele geheugen van Rutger van der Hoeven, universitair docent aan de Universiteit Utrecht en buitenlandredacteur bij de Groene Amsterdammer.
Welke beelden behoren tot dit mondiaal geheugen? Kunt u ze opnoemen? Het vliegtuig dat op 9/11 in de tweede toren van het World Trade Center vliegt, de maanlanding, het portret van Che Guevarra, het napalm meisje in Vietnam, tankman in Beijing en het hijsen van de vlag door 6 Amerikaanse soldaten op het Japanse eiland Iwo Jima.
Deze laatste foto is genomen op 23 februari 1945 door Joe Rosenthal en ging in de context van deze tijd viraal. Op 25 februari stond de foto al op de voorpagina van diverse zondagskranten. Duizenden publicaties zouden volgen. In een tijd dat internet nog niet bestond is het des te opmerkelijker dat de foto die genomen is op een moeilijk bereikbaar vulkanisch eiland midden in oorlogsgebied zo snel miljoenen mensen bereikte en symbool ging staan voor een saamhorigheid en het naderende einde van een wereldoorlog. Dat er achter de foto nog talloze verhalen schuilgaan is bij de meeste mensen niet bekend: Zo was dit de tweede vlag die gehesen werd op Mount Surabachi, de eerste vlag, 90 minuten daarvoor door andere Amerikanen gehesen bleek te klein, 3 van de 6 soldaten op de foto stierven enkele dagen later tijdens de hevige gevechten die nog tot 26 maart op Iwo Jima zouden duren. In totaal kwamen hier ruim 6300 Amerikaanse soldaten om het leven. Er is ook nog heel veel gedoe is geweest of deze foto niet in scene is gezet door de fotograaf. Kortom waar een foto meer lijkt te zeggen dan 1000 woorden, heeft de foto ook 1000 woorden context en nuance nodig.
Hoogleraar geschiedenis van de psychologie Geheugenprofessor Douwe Draaisma stelt dat veel van wat we ons herinneren komt van een foto en hij voorspelt dat dit in de toekomst alleen maar meer gaat worden. Herinneringen vormen een fundament in de basis van wie we zijn, als individu en als samenleving. Veel herinneringen delen we met anderen: familie, vrienden, een land, collega’s of zelfs de hele wereld. Allemaal vormen ze een collectief; klein of groot. Nobelprijswinnaar Octavio Paz zei heel mooi “Ik weet niet aan wie ik mijn geheugen te danken heb.” Er staat dus veel in ons geheugen gegrift ook als we dat niet zelf meegemaakt hebben. Deze herinneringen maken deel uit van ons collectief geheugen. Een geheugen dat verandert en vorm krijgt door verhalen, rituelen en beelden.
Mijn naam is Femke Rotteveel, ik ben historicus en sinds 2017 directeur van FOTODOK een presentatie-instelling in hartje Utrecht waar we over maatschappelijke onderwerpen fototentoonstellingen organiseren, we zijn een plek voor die beelden en verhalen. Wij zijn overtuigd van de kracht Ă©n noodzaak van deze verbeelding en verhalen. Ze zijn van essentieel belang om te leren van wat er is gebeurd en om ons een voorstelling te maken van de toekomst. Op 14 november openen we de tentoonstelling Joint Memory: Photographic Fragments waarin we laten zien hoe fotografie ons collectief geheugen rondom historische gebeurtenissen vormt. En zoals ook de geheugenprofessor zegt: Niets heeft een grotere invloed op gemeenschappelijke herinneringen dan de fotografie.
De Tweede Wereldoorlog in 100 beelden is meer dan het vieren van vrijheid. Het gaat over het delen van beelden en verhalen die een plek in ons collectieve geheugen verdienen zeker nu veel mensen uit de generatie die het zelf heeft meegemaakt niet meer leven. In ons werk zien we dat de verhalen van de oorlog voortleven bij jongeren. Als je de gelegenheid biedt gaan ze op zoek en in gesprek. De foto’s die jullie op de schermen naast de icoonfoto’s voorbij hebben zien komen, zijn gemaakt door leerlingen van het Grafisch Lyceum Utrecht en X11. Al tien jaar maken veel leerlingen tijdens ons documentaire fotografie programma rond het thema familie bijzondere fotoseries. Vaak komt de oorlog aan bod en krijgen de verhalen van grootouders over de oorlog een nieuw leven.
Ik hoop op bijzondere vondsten tijdens deze zoektocht naar de 100 foto’s uit WO2. Op foto’s die nieuwe perspectieven bieden en bijzondere verhalen groot maken. Toekomstige iconische foto’s misschien zelfs. Mijn oud-collega bij World Press Photo, Martijn Kleppe omschrijft de kenmerken van een iconische foto in zijn proefschrift als volgt: De foto heeft een bijzondere compositie, een symbolische waarde en wordt veelvuldig hergebruikt. Als de foto’s die we in de komende tijd vinden met heel veel mensen delen staan er over 25 jaar tijdens het vieren van 100 jaar vrijheid misschien nieuwe beelden in ons collectieve geheugen gegrift.
Leave a reply