We zien een man, hij draagt een kostuumjasje, zijn lichtblauwe stropdas zit netjes om zijn ietwat brede nek, een keurig getrimde baard, in zijn haar al wat tinten grijs. En dan de vrouw, haar bruine haar zit perfect, met een mooie glans. Ze heeft een cremekleurige col aan en kijkt van ons weg.
Oke leuk, ja. Twee portretten. Foto’s van mensen. En hop we gaan door. Stel je voor, je loopt bij FOTODOK door een tentoonstelling langs deze portretten. Je oog is ondertussen al bij een andere foto. Zo gaat het vaak toch? Je leest nu alweer een alinea verder en hebt je blik misschien niet meer gefixeerd op die twee personen hierboven.
Maar kijk nu nog eens. Zie je als je wat langer kijkt misschien meer? Want wat is er toch met haar linkeroog aan de hand? En waarom hebben ze allebei van die perfect rozige lippen met een subtiel glansje? Begint er iets te knagen maar weet je niet goed wat? Want wat zegt zo’n geïsoleerde, op zichzelf staande foto nu eigenlijk? Als je het werk van Jakob Weber & Luisa Whitton, waar deze portretten onderdeel van uit maken, bekijkt vallen alle puzzelstukjes op zijn plaats. De foto’s zijn onderdeel van een serie over robots. Door langer naar het beeld te kijken (want ja dat zijn behoorlijk levenloze ogen en een nogal perfecte baard) én meerdere beelden bij elkaar te zien kun je het verhaal ontrafelen.
Beter kijken
David N. Perkins beschrijft het treffend in zijn, inmiddels alweer bijna 25 jaar oude, The Intelligent Eye. Learning to think by looking at art: “Too often, our encounters with art fall prey to a ‘look and see’ mindset. We look. We see right away what there is to see, or believe we do. We like it or we do not. And that is all there is to it. But looking at art in ways that make sense of it calls for much more than that. […]looking at art invites, rewards, and encourages a thoughtful disposition, because works of art demand thoughtul attention to discover what they have to show and say.”
Om iets te kunnen waarderen en/of begrijpen moet je langer kijken dan die eerste vluchtige blik. We leren onze hersens beter te gebruiken als we aandachtig kijken, of dat nu naar een kunstwerk is of de mok koffie in je hand. Perkins stelt dat ons oog een hongerig oog is: ‘the eye hungers to make sense of what lies before it. In most circumstances we do not notice this quick eagerness to sort things out. We simply think of ourselves as seeing what is there. But artists have learned to capitalize on the hunger of the eye. They have learned to construct provocative works that show how far the eye will reach in its quest for meaning. […]The eye is hungry, eager to digest the mere data of light, ready to interoplate, extrapolate, conjecture and reach reasonable conclusions.”
Ons oog is dus hongerig in die zin, dat ze, in samenspraak met onze hersenen uiteraard probeert direct te duiden wat we zien naar redelijkheid. Een man in pak, een stoel, de laptop, etc. Bij het kijken naar fotografie wordt het oog sowieso al snel getriggerd om conclusies te trekken. Want anders dan bij het kijken naar een abstract schilderij is (meestal) meteen herkenbaar waar we naar kijken bij een foto. Maar dat wil niet zeggen dat het oog ook alles meteen ziet. We zien namelijk vaak nog veel over het hoofd. We zien het fysieke beeld, een portret van een man, maar zien niet direct bij eerste aanblik dat het een robot is. Daar heeft de kunstenaar natuurlijk ook voor gezorgd, met alle intenties die daar weer bij horen. Door langer te kijken, meer te kijken en ook naar de context van presenteren te kijken komen we erachter wat we in eerste instantie niet zagen.
Tijd om? Schrijf nu de 10 woorden op, die als eerste in je opkomen. Heb je er tien? Kijk dan nog eens 30 seconden. En schrijf dan weer 10, nieuwe woorden op. Vergelijk dan eens die rijtjes. Wat valt je op? Vaak zijn de eerste tien woorden letterlijk terug te zien op de foto. Doe de oefening met een groepje en zie de overeenkomsten. De woorden komen voort uit die eerste blik, die alles wil herkennen en duiden. Het is een kamer met een dressoir, een lamp en veel rommel die uit een andere kamer puilt. In het tweede rijtje komen vaak ineens hele andere woorden naar boven. Gevoelens, associaties, dingen die minder letterlijk te zien zijn en daar gaan ineens de persoonlijke ervaringen, kennis of intuïtie een rol spelen. Dan blijkt ook dat een foto misschien veel meer betekenissen in zich kan dragen die allemaal te verklaren zijn, als je maar goed kijkt.
Bovenstaande is zomaar een van de oefeningen (bron: Artful Thinking Routines) die wij vaak gebruiken als we met kinderen foto’s bekijken. Kinderen roepen het liefst meteen het antwoord op je vraag ‘ waar denk je dat dit over gaat’ of waar ‘kijken we naar’, zonder echt goed te kijken. Doe bovenstaande oefening en ga dan het gesprek aan met de input van het tweede rijtje woorden dat ze opschreven en kijk wat dat gesprek oplevert. Tip: houd er rekening mee dat je zo een hele trits betekenissen en een half uur verder bent!
Een andere fijne methode die we graag inzetten is Visual Thinking Strategies. Gestoeld op hetzelfde principe: door beter te kijken ga je meer zien en door de eenvoudige structuur van drie vragen, moet je wel verder aan de slag met die eerste blik die zo graag meteen alles wil duiden. Ondertussen scherp je daarmee je kritische denkvaardigheden en waarnemingsvermogen aan. Maar daarover schrijf ik graag een andere keer meer!
Verder kijken
Zin om je ogen en hersenen nog meer aan het werk te zetten? Het werk Uncanny Valley van Jakob Weber is nog te zien tot en met zondag 4 november a.s op het Domplein in Utrecht. Gratis toegankelijk! Op 23 november opent onze nieuwe tentoonstelling Who’s in Control, kom zelf kijken en denken of boek een rondleiding en geef je ogen de kost onder leiding van een van onze bevlogen rondleiders. Nieuwe workshops voor kinderen, waarin zowel kijken als maken centraal staat, zijn er weer in de kerstvakantie. Houd daarvoor deze website in de gaten!
Elsbeth Pijnappels, educator FOTODOK
Beeld (portret man) Jakob Weber, uit de serie Uncanny Valley , Louisa Whitton, uit de serie What about the heart (portret vrouw), en Eddo Hartman, uit de serie Hier woont mijn huis (foto van huiskamer).
