Een van de video-installaties die in de tentoonstelling “Do You Hear Me” bij menig bezoeker een glimlach veroorzaakte is Exercise van Lucia Nimcova. Het werk laat oudere inwoners van haar geboortedorp Humenné in Slowakije zien, die lichamelijke oefeningen uitvoeren die zij tijdens het communisme dagelijks deden. Ondanks dat dit regime al tijden aan zijn einde is, zitten de oefeningen schijnbaar nog vers in het geheugen. Deze week zoek ik uit hoe het komt dat deze personen na lange tijd nog steeds de oefeningen exact kunnen nadoen en hoe dit hun herinneringen aan het communisme in stand houdt.
Ons langetermijngeheugen is het biologische equivalent van de harde schijf in je computer. Informatie die we er in opslaan is in principe voor altijd opgeslagen, tenzij er hersenbeschadiging optreedt. Onderdeel van ons langetermijngeheugen is het procedureel geheugen, waarin we de volgorde van handelingen die bij bepaalde gewoontes of taken horen vast zetten. Op deze plek in het geheugen bevindt zich dus de kennis over de oefeningen die de personen uitvoeren in de video.
De kennis in ons procedurele deel van ons langetermijngeheugen is niet altijd even toegankelijk. Alleen wanneer er kennis geactiveerd wordt, wordt er een brug geslagen met ons werkgeheugen. Zo krijgt het invloed op ons huidige waarnemen en denken. Deze activatie van kennis kan bewust veroorzaakt worden, door bijvoorbeeld het openslaan van een encyclopedie of fotoalbum, maar veel vaker gebeurt het onbewust. De hele dag door wordt er onbewust en automatisch specifieke kennis in ons langetermijngeheugen geactiveerd door stimuli in onze omgeving. Dit proces heet priming. De stimulus die zorgt voor de activatie van kennis noemen we de prime. Wanneer specifieke kennis geactiveerd is door priming zal er automatisch gerelateerde kennis toegankelijk worden, zonder dat we dit bewust hebben waargenomen of er over na hebben gedacht. Over deze kennis zeggen we dat het in het associatieve netwerk zit van de prime. Wanneer deze kennis is geactiveerd, betekent dit niet dat we er continue aan denken, het springt alleen eerder in het oog. We zeggen ook wel dat er perceptuele gereedheid voor de geactiveerde kennis ontstaat. Hierdoor kunnen we informatie met betrekking tot deze kennis sneller verwerken. Als we bijvoorbeeld geprimed worden door een brandweerwagen met sirenes zullen we rookpluimen eerder waarnemen omdat deze in het associatieve netwerk van het concept “brandweer” zitten.
Laten we het bovenstaande toepassen op Exercise. Lucia Nimcova zorgt in dit geval voor de prime door de vraag oefeningen te doen. Omdat de oefeningen voor deze mensen onvermijdelijk verbonden zijn met het communisme, zullen er naast associaties met het lichamelijke, ook sterke associaties met de ideologie, een tijdperk, het communisme, boven komen. Met de oefeningen wordt dus automatisch kennis over en herinneringen aan het communisme toegankelijk. Hierdoor ontstaat perceptuele gereedheid voor deze concepten, waardoor bijvoorbeeld muziek en architectuur uit de communistische tijd plotseling veel meer op vallen. Simpelweg door de herinneringen te activeren met de lichamelijke oefeningen uit een communistische periode, zullen er dus veel meer dingen uit deze periode in het oog springen.
Dit is precies wat Nimcova interessant vindt. Er is ogenschijnlijk in haar geboortestad Humenné veel veranderd, maar de lijven van deze mensen vertellen een ander verhaal.
Tim Ditzel is Masterstudent Sociale Psychologie aan de Universiteit van Amsterdam
