De oorlog in en om Gaza is een catastrofe die zich voor de ogen van de wereld voltrekt. Tegelijkertijd blijft er veel verborgen. Wel laten de beelden die ons bereiken zien hoe het ongeremd geweld het leven van talloze mensen bedreigt en vernietigt. Hun lot raakt ons en roept vragen op die schreeuwen om antwoorden. Maar waar zijn antwoorden te vinden als het gesprek wordt overstemd door het kabaal van geweld? Om dat gesprek toch aan te gaan bracht Vrijheidscolleges in samenwerking met FOTODOK, Openbare Bibliotheek Utrecht, het Bevrijdingsfestival Utrecht, en de Stichting Neve Shalom/Wahat al Salam op 30 oktober in de bibliotheek aan de Neude mensen bij elkaar in een speciale aflevering van de Vrijheidscolleges. Doel was om verwarring en tweespalt te overwinnen in een veilige omgeving, en ervaringen en ideeën uit te wisselen. Centraal stond de betekenis van vrijheid en vrede voor iedereen die bij de strijd betrokken is.
Gespreksleider Oscar Kocken introduceerde de deelnemers aan het gesprek: spoken word artiest, filosoof en theatermaker Lev Avitan, jurist en onderzoeker Lydia de Leeuw, journalist en politicoloog Radi Suudi en arabist en antropoloog Leo Kwarten. De introductie kreeg een extra dimensie door de openingsbijdrage van FOTODOK directeur Femke Rotteveel. Zij had vooraf met alle deelnemers gesproken over de kern van hun bijdrage. Op basis van deze gesprekken selecteerde zij een passende fotoserie en introduceerde deze aan de uitverkochte theaterzaal en de sprekers.
Anton Kusters, The Blue Skies Project, (2028), installation-view.
Anton Kusters maakte in The Blue Skies Project polaroids van de blauwe luchten op de exacte coördinaten van de 1078 concentratiekampen in Europa tussen 1933 en 1945. Met een typemachine zijn naast de coördinaten ook het aantal slachtoffers per kamp toegevoegd.
De blauwe lucht die alles verbindt. Zoals Anton het in een interview zegt: “Door overal dezelfde blauwe lucht te fotograferen, transponeer ik het trauma naar onze tijd en tegelijkertijd zorgt deze lucht voor een alles gelijkmakende ingetogenheid. We wenden ons af van wat er rondom ons is, van wat er eventueel nog zichtbaar is van de gruwel. De blauwe lucht als grote gelijkmaker en de kijker die zelf op zoek moet naar betekenis.”
Tanya Habjouqa, Occupied Pleasures, (2012/13).
In de kleurrijke serie Occupied Pleasure legt Tanya Habjouqa alledaagse bezigheden in de West Bank vast. Yoga in de buitenlucht, brede ‘kleerkasten’ in een sportschool, picknicken op het strand. Palestijnen zijn mensen zoals jij en ik. Vaak krijgen we vooral eendimensionale beelden te zien die de Palestijnse bevolking dehumaniseren. Beeldvorming speelt een grote rol in dit conflict. Professor Laleh Khalili zegt over Occupied Pleasures: “We hebben ook beeldtaal nodig die de poëzie van het dagelijks leven weergeeft, en niet alleen het proza van strijd.”
Khalid Raad, Jaffa Road in Jerusalem, Israel (tussen 1898 and 1914).
De foto’s van Khalid Raad laten het Palestina zien van voor de Nakba in 1948. Een gebied met ruim 700.000 bewoners met levens zoals die van onze eigen (groot)ouders. Met een studio aan Jaffastreet in Jerusalem legde Khalid tussen 1895 en 1948 deze mensen en het dagelijkse leven vast. Het meeste beeldmateriaal uit deze periode bevindt zich in militaire Israëlische archieven en is niet toegankelijk. Het is het levenswerk van Israëlische curator Rona Sela om dit materiaal naar buiten te brengen. Een moeizame weg. Haar boek Made Public en documentaire Looted and Hidden geven inzicht in dit proces.
Ofir Berman, Along the Separation Wall, (2022- ongoing).
Ofir Berman werkt aan haar langlopende project Along the Separation Wall. Hierin legt ze het leven vast aan beide zijden van de 708 km lange en 8 meter hoge muur. Zij kan dit doen doordat ze beschikt over het Israëlische paspoort dat haar deze vrijheden geeft naast de juiste contacten. Het gebied kent verschillende verblijfspapieren die van grote invloed zijn op o.a. je mobiliteit. Ze legt op een rustige wijze het dagelijkse leven op de uitgesproken fysieke plekken vast. De locatie geeft voor de kenner meteen inzichten prijs, bijvoorbeeld dat kolonisten altijd op de toppen van de heuvels wonen en Palestijnen in het dal bij het water.
Oscar Kocken vroeg de deelnemers om op de fotoverhalen te reageren, waardoor de zaal kennis kon maken met hun persoonlijke betrokkenheid. Zo werd het belang van meerstemmigheid en wederzijds respect al direct benadrukt. Beelden hebben de macht om conflicten te bestendigen, maar alternatieve beelden kunnen juist inspireren tot anders denken en wederzijds begrip. Een bezoeker gaf na afloop aan: “Het was alsof met de foto’s en toelichting de zaal werd gekalibreerd waardoor we op een andere manier naar elkaar konden luisteren.”
De deelnemers aan het gesprek droegen op grond van hun ervaringen uiteenlopende perspectieven aan op de vraag hoe vrede en vrijheid samenhingen. Spoken word artist Lev getuigde op indrukwekkende wijze hoe zelfs in de kleine kring van gezin en familie blokkades in het gesprek over de botsende werelden konden ontstaan. Hij deelde zijn verhaal over de verstilde confrontatie tussen de moeder die als dienstplichtige had gediend in het Israëlische leger en de zoon die de Palestijnse kant had gekozen. Lydia de Leeuw, die op 7 oktober nog in Ramallah op de westelijke Jordaanoever verbleef, vertelde hoe ze die dag de schok van de aanval van Hamas had meebeleefd. Ze belichtte de Israëlische tegenaanval vanuit het perspectief van het humanitair oorlogsrecht, dat het ongeremd slachtofferen van burgers uitdrukkelijk verbiedt. Radi Suudi vertelde aan de hand van de foto’s die Femke voor hem had geselecteerd over zijn Palestijnse familiegeschiedenis en de wereld die door de stichting van de staat Israël verloren was gegaan. Hij heeft sinds de jaren 1980 deelgenomen aan dialoogtafels van Nederlandse Joden en Palestijnen. Ondanks alles ziet hij geen alternatief dan doorgaan met dit soort initiatieven. Leo Kwarten pleitte er tenslotte als wetenschapper voor om aan een rationele benadering van het probleem vast te houden. Dat betekent overigens niet dat hem een oplossing voor het conflict voor ogen stond, anders dan een wissel van het falend leiderschap (‘allemaal klootzakken’) aan beide kanten om vredesoverleg weer vlot te krijgen.
Het gesprek werd bepaald door aandacht en empathie voor de slachtoffers en het zoeken naar perspectieven voor vrijheid en vrede voor de toekomst. Op dit moment kan de prioriteit alleen maar liggen bij het beëindigen van de gevechten en op grote schaal organiseren van humanitaire hulp. Daartegenover staan de grote zorgen over de vraag wat de regering van Israël op lange termijn beoogt – mogelijk een voltooiing van de Nakba van 1948, met andere woorden een complete uitdrijving van de bevolking van Gaza en annexatie van de Westelijke oever. Lydia de Leeuw wees op de normen die het internationaal strafrecht stelt voor het gedrag van strijdende partijen in oorlogstijd en sprak de hoop uit dat deze op enig moment ook daadwerkelijk zouden worden afgedwongen. Gespreksleider Oscar Kocken voorzag het gesprek van de dringend nodige zuurstof door de deelnemers even helder als empathisch te bevragen. Hij besloot een avond vol getuigenissen van boosheid, zorgen en verdriet met de moeilijke vraag naar lichtpuntjes en een beetje hoop. “We kunnen het ons niet veroorloven om de hoop op te geven,” stelde iedereen. Zo bleef er veel stof tot nadenken bij de noodzaak om deze activiteit een vervolg te geven.
Geschreven door: Peter Romijn
