17-5-2018
Geschreven door Puck Barendrecht
Fotografie door Nina Verbruggen uit het project ‘Das War Einmal’
Afgelopen editie van Taferelen was zorgrobot Pepper te gast bij FOTODOK aan de Lange Nieuwstraat 7. Éen van de dingen die Pepper doet, is reageren op geluid. Elke keer wanneer iemand iets zei, draaide ze haar hoofd en fixeerde ze haar grote ogen op de bron waar het geluid vandaan kwam. Waar mensen aanleren dat iemand lang aanstaren ‘niet hoort’, had Pepper hier geen moeite mee. Het leverde soms de nodige ongemakkelijke blikken op. En wat deed het met mij? Ook al wist ik dat ik te maken had met een robot, volledig geprogrammeerd om bepaalde dingen uit te voeren, het vrolijke gezicht en de soms al verbazingwekkend natuurlijke beweging zorgden ervoor dat ik me ergens toch al meteen op een menselijke manier tot haar ging verhouden. Pepper was een robot, maar al snel maakten mijn hersenen er een wezentje met een eigen leven van.
Taferelen stond deze avond in het teken van de rol van zowel mens als technologie in de zorg. Te gast waren fotografe Nina Verbruggen, die ons vertelde over het project waarin ze een aantal jaar haar oma op de voet volgde, en Mike van Rijswijk, die vertelde over de rol van zorgrobot Pepper en de ontwikkeling van de robottechnologie in het algemeen.
‘Das War Einmal’
Nina nam als eerste het woord. Vijf jaar geleden is Nina gestart met het project ‘Das War Einmal’. Twee jaar geleden, tijdens haar studie fotografie aan AKV St. Joost in Breda, heeft ze dit project uitgewerkt tot een video installatie die in 2016 te zien was tijdens Breda Photo. Een project waarin zij het dagelijks leven van haar oma vastlegde. Hiervoor ging Nina regelmatig bij haar oma op de koffie, die, op de momenten dat haar kleindochter langs kwam, alles altijd piekfijn op orde leek te hebben. Na talloze koffiebezoekjes ontstond bij Nina geleidelijk aan een nieuwsgierigheid: ‘hoe leeft oma nou eigenlijk precies? En zo begon Nina’s project waarin ze zowel fotografeerde als filmde. Hoewel haar oma nog thuis woonde, kwam er onder andere regelmatig iemand van de thuiszorg langs om haar te helpen met wassen. Daarnaast was de zorg ook voor een groot deel gericht op hulp uit de buurt en waren de bezoeken van de SRV-wagen op vrijdag altijd een belangrijke sociale aangelegenheid in de week. Op deze manier wist haar oma het heel aardig te redden, al merkte Nina al snel dat zo bekende koffiemomenten een wel heel rooskleurig beeld van haar oma’s leven hadden gegeven. Soms gingen er ook wel eens dingen minder.
Uiteindelijk presenteerde Nina het project in een video installatie: een reeks naast en onder elkaar staande korte filmpjes van dagelijkse handelingen in haar oma’s leven. Eén van die fragmenten was ook gericht op het zo belangrijke koffiemoment, waarbij we in een aantal minuten het hele proces van koffie zetten zagen. Water in het apparaat, gevolgd door het plaatsen van een koffiefilter die ruim een minuut lang niet open wilde gaan, tot de afgemeten schepjes waarmee de koffie in het apparaat geschept werd. Het gehele proces straalde een zekere aandacht en beheersing uit, hoewel het voor de toeschouwer vooral ook frustrerend was om oma te zien worstelen met het koffiefilter. Toen uit het publiek de vraag kwam aan Nina wat haar oma van het project vond, antwoordde ze dat haar oma vooral ontroerd was, wellicht door alle aandacht die er aan dit dagelijks leven geschonken werd. Inmiddels woont oma niet meer thuis maar in een verzorgingstehuis. Voor Nina’s nog steeds lopende project is hiermee een nieuwe fase aangebroken, waarin de veilige en bekende dagstructuur met een deels organische vorm van zorg en aandacht uit de buurt plaats maakt voor een nieuwe uitdagende dagstructuur waarbij oma gelukkig veel aanloop heeft van familie en vrienden en inmiddels aardig gewend is.
The Innovation Playground
Hierna nam Mike van Rijswijk ons mee in een belangrijk aspect van de toekomst in de zorg: robotisering. Al jaren werkzaam bij The Innovation Playground in Roermond, richt Mike zich op innovaties die impact hebben op de maatschappij. Om het publiek van de avond bewust te maken van de onherroepelijke ontwikkeling en verwachte gewenning aan de ontwikkeling van robotica, laat Mike kort een filmpje uit 1999 zien. In dit fragment reageren Nederlanders sceptisch op de voorspelde komst van de mobiele telefoon; een apparaat dat nog geen 20 jaar later niet meer weg te denken is uit het dagelijks leven. Ja, de ontwikkeling van robotica is onherroepelijk en met zo’n 20 jaar zullen we wellicht hetzelfde denken over een robot in huis als over een mobiele telefoon. En waar zijn die robots straks dan goed voor? Ze verrijken ons leven, aldus Mike. Hoewel iedereen anders is en we wellicht niet allemaal een robot willen of voor heel uiteenlopende dingen, is de mens volgens Mike gericht op gemak en is dat wat een robot in de toekomst op verschillende wijzen kan bieden. Op dit moment wordt robot Pepper af en toe ingezet in de zorg. Tot nu toe is Pepper nog minder geschikt voor praktische taken zoals koken of een bed opmaken, maar vooral gericht op sociale interactie en het stimuleren van cognitieve vaardigheden. De toekomst toont ons echter een beeld waarin niet alleen Pepper veel meer zal worden ingezet, maar we over een aantal jaar wellicht ook allemaal wel een zelf kokende robot in huis hebben staan of een robot die ons thermostaat regelt.
Robots bereiken in de nabije toekomst een staat van ‘singularity’
De vraagstukken rondom ethiek, controle en privacy die de ontwikkeling van robots meebrengt, zijn deze avond ook duidelijk aanwezig. Helemaal wanneer Mike bevestigt dat robots in de nabije toekomst een staat van ‘singularity’ zullen bereiken, hetgeen inhoudt dat robots zelflerend en zelfontwikkelend worden. Het nemen van verantwoordelijkheid op regels en wetten op te stellen die een bepaalde veiligheid garanderen, lijkt volgens het publiek van de avond een belangrijk gegeven. Op dit moment zijn deze benodigde wetten er nog niet, of zijn ze juist te beperkend. En juist deze beperkende keerzijde benadrukt Mike deze avond ook. Hoewel hij zich zeker aansluit bij het belang van goede transparante regelgeving omtrent veiligheid, kan té strenge of niet goed afgestemde wetgeving gewenste ontwikkelingen ook onnodig beperken. Zo stelt hij in het geval van Pepper: ‘wij als programmeurs zijn geen zorgaanbieders’. Door middel van trial and error moeten bepaalde ontwikkelingen verbeterd en afgestemd worden op de desbetreffende gebruiker. Te veel restricties bemoeilijken dit proces.
De ontwikkeling van de robotica lijkt dus vooral de juiste afstemming nodig te hebben, waarbij noch de ontwikkeling noch onze ethische principes en veiligheid beperkt worden. Wanneer we dit goed regelen, denk ik zeker dat robots van belangrijke toegevoegde waarde zouden kunnen zijn in ons toekomstige bestaan. Als we terugkijken naar 1999, is er een aanmerkelijke kans dat we robots zullen opnemen als deelnemers aan onze maatschappij. Na mijn opmerkelijke kennismaking met Pepper ben ik daar eigenlijk vrijwel zeker van. Zo lang, zo liet Nina ons zien, we onze interesse in elkaar als mensen daarbij maar niet uit het oog verliezen.
