Openingswoord voor The Rise of Populism in Europe door journalist Yvonne Zonderop
De opkomst van het populisme in Europa heeft verschillende gedaantes. Dat zult u straks zien als u de fototentoonstelling die we vandaag openen daadwerkelijk kunt bekijken. De fotografen, die uit verschillende landen komen, leggen hun eigen accent, kiezen hun eigen vorm en tonen hun eigen begrip van deze snelgroeiende ontwikkeling in Europa.
Dat is niet alleen een kwestie van artistieke vrijheid. Het populisme in Europa vertoont daadwerkelijk verschillende gezichten en heeft ook uiteenlopende achtergronden.
Ik ben betrokken bij een project van de Britse denktank Counterpoint, die juist dat aspect van het populisme onderzoekt. Onder de titel reluctant radicals probeert men te begrijpen wat mensen in de diverse Europese landen ertoe brengt de populisten in hun land te steunen. Zijn het verdwaalde schapen? Of spelen andere elementen een rol bij ? Acht auteurs uit diverse Europese landen is gevraagd om op zoek te gaan naar de specifiek nationale aspecten van het groeiende populisme in hun land. De projectleiders veronderstelden dat de sfeer, de opvattingen en de identiteit van populisten per land verschilt, net als de fotografen die aan deze tentoonstelling bijdragen. En die veronderstelling klopt dus.
Neem de verschillen tussen Nederland en Griekenland. Dit voorjaar mocht ik in de House of Lords in het Londense Westminster mijn essay over de wortels van het Nederlandse populisme presenteren, samen met twee Griekse wetenschappers die de situatie in hun land beschreven. En waar zij de opkomst van De Nieuwe Dageraad schetsten, en verhaalden van zeer agressieve, zich tot lichamelijk geweld bekerende, boze, angstaanjagende mannen, beschreef ik een ijdele, vrolijke homo in een Daimler met chauffeur, die bij ons de opkomst van het populisme inluidde. En waar in Griekenland zo’n 6 tot 7 procent van de kiezers zich thuis voelt bij de Nieuwe Dageraad, behaalden de populisten in Nederland bij de laatste verkiezingen 20 procent van de stemmen -‐ als je de SP meerekent. En die aanhang is nog geflatteerd, want het aantal niet-‐ stemmers groeide opnieuw, tot bijna een kwart van het electoraat, waarvan bijna twee-‐derde de stem aan de populisten zou hebben gegeven, als ze waren komen opdagen.
Zo zie je maar dat we de populisten in Europa niet over één kam moeten willen scheren. En we moeten ook niet doen alsof ze een wezensvreemde beweging vormen. Integendeel, zou ik haast zeggen, zeker als het om Nederland, gaat. Bij ons hebben oude scheidslijnen zoals katholiek en protestant of links en rechts plaatsgemaakt voor nieuwe tegenstellingen, zoals hoogopgeleid en laagopgeleid, jong en oud en insider of outsider. Maar onze overlegdemocratie heeft zich daar amper op aangepast. Mensen aan de onderkant en aan de randen van de samenleving hadden niet het idee dat hun belangen goed werden behartigd. Zo kreeg populisme een kans.
Het is dus een vergissing om de aanhang van de PVV of de SP af te doen als -‐heimelijke -‐ racisten, zoals buiten Nederland nog vaak genoeg gebeurt. Je kunt het succes van een machtsbeluste politicus als Geert Wilders ook opvatten als het falen van ‘gewone’ bestuurders om het vertrouwen van het ‘gewone’ volk te behouden. Het populisme in Nederland komt voort uit onze poldertraditie. Wij zijn een egalitair land, iedereen wil meepraten. En als de bovenlaag het op een gegeven moment uitstekend af kan zonder die onderlaag, is een correctie onvermijdelijk. Die correctie toont zich nu in strengere regels voor flexwerk, in waarschuwingen voor Oost Europeanen die de Nederlandse arbeidsmarkt dreigen te verstoren en in openlijke discussie over de moeilijke aspecten van immigratie en integratie. Voor wat dat laatste betreft hebben wij geleerd dat het uit de weg gaan van discussie het probleem zeker niet oplost -‐ hoe vervelend die discussie soms ook kan zijn.
Wij hebben inmiddels ruim elf jaar ervaring met het populisme -‐ en lopen daarmee voor op menig ander Europees land, zoals Denemarken of UK, waar men zich nu grote zorgen maakt over de opkomst van UKIP. In Nederland is het na de laatste verkiezingen, waarin Geert Wilders een derde van zijn aanhang verloor en de SP stagneerde, haast geen issue meer. Een jaar geleden dachten we zelfs dat het populisme was verslagen en dat het midden was teruggekeerd in de Nederlandse politiek. Maar dat is kortzichtig gebleken. Het is een illusie te denken dat het populisme zomaar weer verdwijnt.
Juist de Europese verkiezingen kunnen komend jaar nog tot minder prettige verrassingen leiden. Geert Wilders heeft een pact gesloten met Marine Le Pen en Filip de Winter. Hij weet dat hij in Nederland niet meer aan de macht komt, want geen partij zal meer met de PVV willen regeren. Maar door de woede en het wantrouwen jegens Europa uit te buiten kan hij straks toch weer een factor van groot belang blijken. Zo niet in aantal stemmen dat hij weet te trekken, dan toch in de tegemoetkomingen die de ‘gewone’ politici zullen doen in een poging hun aanhang te behouden.
Die les hebben wij in Nederland de afgelopen jaren duidelijk geleerd: de populisten hebben misschien nog wel de meeste invloed gehad omdat ‘gewone’ bestuurders veel van hun ideeën maar alvast overnamen uit angst de macht te verliezen. Zoals Herman van Rompuy laatst fijntjes opmerkte toen hij in Nederland op bezoek was: populisme beperkt zich allang niet meer tot de populisten. Ziehier de relatie tussen populisten en establishment. Het een roept het ander op, en daar zijn we nog niet mee klaar.
Zal dat straks ook zo gaan in de ons omringende landen? Wordt het populisme ook salonfähig in Griekenland, in Finland, in Polen, in de UK? Het is lastig voorspellen. Maar voor mij staat vast dat in de verschillende Europese landen nationale kenmerken en eigenaardigheden een belangrijk element van het populisme zullen blijken te bevatten. Wat dat betreft is de fototentoonstelling die wij zo dadelijk gaan bekijken niet alleen in artistiek maar ook in politiek opzicht een belangrijke reminder.
Voor wie belangstelling heeft voor het Counterpoint-‐project: alles is online te lezen en te volgen op counterpoint.uk.com
